Yarkent Hanlığı Türk mü? Evet, Hayır ve Yanlış Sorunun Kendisinden Başlayalım
İddiam şu: “Yarkent Hanlığı Türk mü?” sorusu, bugünün ulus kavramını 16. yüzyılın siyasetine yamamak ve bu yüzden hem eksik hem yanıltıcı. Yine de evet—Hanlığın dili Türkî (Çağatay), nüvesi yerli Türk dilli topluluklar ve yönetici zümre “Türkleşmiş” bir Cengizli geleneğin devamı. Ama aynı anda hayır—hanedan kendisini Cengiz soyuna dayandıran Moghulistan çizgisinden geliyor. Bu gerilimi kabul etmeden verilecek her cevap yüzeyde kalır. Gel, bu gerilimi birlikte açalım.
Kısa Arka Plan: Kuruluş, Dil, Hanedan
Yarkent (Yarkand) Hanlığı 1514’te Sultan Said Han tarafından kuruldu; hanedan, doğrudan Çağatay Han soyundan gelen ve zamanla Türkleşen “Moghul” çizgisine dayanıyordu. Devlet, Kaşgar–Hoten–Yarkent eksenli Altışehir (Altishahr) dünyasında iki yüzyıla yakın hüküm sürdü ve 1705’te Cungar (Dzungar) saldırılarıyla siyasi bağımsızlığını yitirdi. Bu çıplak kronoloji bile “Türk mü?” sorusunun tek kelimelik yanıtla geçiştirilemeyeceğini gösterir. ([Vikipedi][1])
Dil Meselesi: “Türkçe Devlet” Demek Yeter mi?
Resmî ve edebî dil Türkî/Çağatay idi; bu dil bugün Uygurca ve Özbekçeyle yakın bağlar taşır. Dilsel gerçeklik, Yarkent’in kültürel dokusunu güçlü biçimde Türkî kılar; fakat dilsel aidiyet ile siyasal-soy aidiyetini birbirine karıştırırsak anakronizme düşeriz. “Dili Türkî olan her devlet ‘Türk devleti’ midir?” sorusunu açık tutmak gerekir. ([Vikipedi][1])
Eleştirel Okuma: “Türk” Etiketi Kimi Görünmez Kılıyor?
Hanedan–Halk Ayrımı
Hanedan Cengizli geleneğin meşruiyetini taşırken, yerli şehirli nüfus (Kaşgar, Yarkent, Hoten vb.) büyük ölçüde Türk dilli ve Müslümandı. Bu iki katmanı “tek millet” kalıbına sıkıştırmak, Orta Çağ–Erken Modern Orta Asya siyasetinin çoğul doğasını ezer. “Yarkent Hanlığı Türk mü?” demek yerine, “Yarkent Hanlığı Türk dilli bir nüfus üzerinde Cengizli meşruiyetle yükselen İslami bir hanlık” demek, tarihî karmaşıklığı daha iyi yansıtır. ([Vikipedi][1])
Dini-Sosyal Çatlaklar: Kocalar, Dağlar ve İktidar
17. yüzyıl boyunca Nakşibendi Hoca (Khoja) çekişmeleri—Aqtağlık (Beyaz Dağ) ve Karatağlık (Kara Dağ)—siyaseti içeriden böldü. Bu tarikat kavgaları, etnik/soy etiketlerinden bağımsız olarak iktidar ağlarını yeniden kurdu; “Türklük” tartışmasını tek açıklayıcı değişken olmaktan çıkardı. Sonunda bölge, Cungar etkisi altında Hocaların vasal yönetimleri ile sürdü ve “kimlik” tartışması iyice karmaşıklaştı. ([everything.explained.today][2])
Fetih ve Son: “Türk Devleti” Tezi Sınanıyor
Cungarların Altışehir’i zaptı (1678–1705), Yarkent’in bağımsızlığına son verdi. Eğer bir devleti sadece “Türk mü değil mi?” diye etiketliyorsak, bu son da bize şunu hatırlatır: bölgesel güç ilişkileri, dil ve soy kadar belirleyicidir; hatta çoğu zaman onlardan daha fazla. ([Vikipedi][3])
Kaynaklarla Yüzleşmek: Romantizm mi, Metin mi?
Yarkent anlatısının birincil dayanaklarından Tarih-i Reşidî (Mirza Muhammed Haydar Duglat) dönemin siyasal-toplumsal dokusunu, hanedan-sülale ilişkilerini ve Moghulistan bağını içeriden anlatır. Modern “tek-etiketli” okumalar, bu metnin işaret ettiği geçişken kimlikleri çoğu zaman görmezden gelir. Metni okuyalım, romantizmi azaltalım. ([adebiportal.kz][4])
“Türk mü?” Sorusu Neden Zayıf? Üç Eleştiri
1. Anakronizm: Modern ulusçuluğu 16.–17. yüzyıla uygulamak, dönemin iktidar mantığını (hanedan meşruiyeti, tarikat ağları, şehir-aşiret dengesi) perdeleyerek sahte bir netlik üretir.
2. Tek Değişkenli Açıklama: Dil=kimlik=ulus zinciri Yarkent gibi melez yapılarda işlemez; dil Türkî olabilir ama hanedan meşruiyeti Cengizlidir; dinî ağlar ayrı bir siyasal gerçekliktir.
3. Coğrafya Körlüğü: Altışehir–Doğu Türkistan havzasının Çin, Moğol ve Orta Asya dünyalarıyla eşzamanlı etkileşimini ıskalarsak, Yarkent’i “izole bir Türk devleti”ne indirgeriz. ([Vikipedi][1])
Peki Yanıt Nedir? “Türkî Bir Çekirdek Üzerinde Moghul Meşruiyeti”
Kısa formül: Yarkent Hanlığı, Türk dilli (Türkî/Çağatay) bir toplum tabanı üzerinde, Cengizli–Moghul meşruiyetiyle işleyen, Sünni-İslami bir hanlıktır. “Türk mü?” dersen: dil ve yerli nüfus açısından evet; hanedan ve meşruiyet açısından tek kelimelik bir ‘evet’ indirgemecidir. ([Vikipedi][1])
Provokatif Sorular: Tartışmayı Açalım
Dili Türkçe olan her erken modern devlet, bugünkü anlamda “Türk devleti” midir?
Cengizli kökenli bir hanedanın “Türkleşmesi”, siyasi meşruiyeti de “Türk” yapar mı?
Altışehir’in Aqtağlık–Karatağlık ayrışması, etnik-soy tanımlarından daha mı açıklayıcı?
Eğer Yarkent “Türk” ise, Cungar fethinin yarattığı siyasal kırılmayı nasıl sınıflandıracağız? ([everything.explained.today][2])
Son Söz: Netlik Değil, Dürüst Karmaşıklık
Yarkent Hanlığı’nı bir etikete kapatmak yerine, çoğul bir tanıma davet ediyorum: Türkî dil ve şehirli topluluklar, Cengizli–Moghul hanedan meşruiyeti, Nakşibendi ağları ve bölgesel güç dengeleriyle örülü bir siyasal ekosistem. Bugün bu mirası nasıl okuduğumuz, sadece tarihe değil, kimliği nasıl kurduğumuza dair de bir turnusol. Görüşünü yaz: “Türk devleti” demek seni ikna ediyor mu, yoksa “Türkî toplum + Cengizli meşruiyet” gibi daha katmanlı bir çerçeve mi gerçeğe yakın?
Kaynak notu: Kuruluş-soy ilişkisi, dil ve Altışehir kronolojisi için temel başvuru maddeleri ve özetler; ayrıntılı tartışmalar için birincil metin olarak Tarih-i Reşidî, dil için Çağatay literatürü ve modern özetler kullanılmıştır. ([Vikipedi][1])
[1]: https://en.wikipedia.org/wiki/Yarkent_Khanate?utm_source=chatgpt.com “Yarkent Khanate”
[2]: https://everything.explained.today/Afaqi_Khoja_revolts/?utm_source=chatgpt.com “Afaqi Khoja revolts explained”
[3]: https://en.wikipedia.org/wiki/Dzungar_conquest_of_Altishahr?utm_source=chatgpt.com “Dzungar conquest of Altishahr – Wikipedia”
[4]: https://adebiportal.kz/en/books/view/tarikh-i-rashidi__1882?utm_source=chatgpt.com “Tarikh-I Rashidi – Literary portal”